Gig iqtisodiyoti mehnat bozorida inqilob yuzaga keltirib jadal rivojlanishda davom etmoqda. Kompaniyalar va ijrochilar uchun ham mustaqil xodimlarni jalb qilishning ikkinchi tomoni ham bor.
Gig iqtisodiyoti qanday ishlaydi
Gig iqtisodiyoti-bu freelansingning bir turi («gig» so’zi jazz dunyosidan kelib chiqqan va «ishlash», bir martalik yarim kunlik ish degan ma’noni anglatadi). Odamlar qisqa muddatli shartnoma bo’yicha belgilangan vazifalarni bajaradigan aniq loyihalarga yollanadilar. Shu bilan birga, biznes pudratchiga ishlagan soatlari uchun emas, balki natija uchun to’laydi. Shunday qilib, kompaniyalar xodimlarni ko’paytirmasdan cheksiz ko’p mutaxassislarni jalb qilishlari mumkin. Siz mutaxassislarga ham, malakasiz ishchilarga ham murojaat qilishingiz mumkin — barchasi ajratilgan byudjetga va vazifalarning murakkabligiga bog’liq.
Gig economy xilma-xilligi – bu platformadagi ish bilan ta’minlash. Uning asosi Ozon, Uber, Yandex kabi axborot platformalaridir. Ular mijozlar va ijrochilarning o’zaro munosabatlarini osonroq va xavfsizroq, to’lov kafolati va xizmatlarning bajarilishini hal qiladi. Shu bilan birga, gig ishchilari birlasha olmaydi va jamoaviy bitimlar tuza olmaydi – bunday harakatlar kartel kelishuvi sifatida qabul qilinadi (raqobatchilar o’rtasidagi monopoliyaga qarshi qonunlarni buzadigan kelishuvlar).
Gig iqtisodiyoti tufayli, hatto dunyoning turli mamlakatlaridan millionlab odamlar foydalanadigan eng yirik kompaniyalar ham oz sonli ishchilarni yollashlari mumkin. BlaBlaCar xalqaro sayohatchilarni qidirish xizmati shtatida atigi 300 kishi bor va AirBnb sayyoraning istalgan joyida qisqa muddatli uy-joy ijarasi uchun onlayn platforma 800 nafar xodim bilan shartnomalar tuzdi. Biznesni yuritishga bunday yondashuv qonuniy hisoblanadi va kompaniyaning obro’siga zarar yetkazmaydi. Masalan, Yandex ham gig economyning faol ishtirokchilaridir, bu esa Forbes ma’lumotlariga ko’ra Rossiyaning ish beruvchilar reytingida birinchi o’rinni egallashiga to’sqinlik qilmadi.
Gig iqtisodiyoti yangi haqiqat sifatida
Gig iqtisodiyoti Rossiya iqtisodiyotining eng yirik sohalaridan biri bo’lishiga qaramay u deyarli tartibga solinmagan. Federal soliq xizmati ma’lumotlariga ko’ra, 2021-yilda o’z-o’zini ish bilan band qilganlar soni 2 million kishidan oshdi va har kuni 5 mingga ko’paydi. Frilanserlar (shu jumladan soliqda ro’yxatdan o’tmaganlar) bundan ham ko’proq — 14 million. Ushbu ma’lumotlar to’liq bo’lmasligi mumkin, gig iqtisodiyotiga qancha odam jalb qilinganligini aniq aniqlash deyarli ilojsiz.
Dunyoda gig iqtisodiyoti Rossiyaga qaraganda erta rivojlana boshladi va allaqachon ta’sirchan miqyosga erishishga muvaffaq bo’ldi. Rivojlangan mamlakatlarda mehnatga layoqatli aholining 20-30 foizi frilanserlardir. Ushbu ko’rsatkich o’sib borishi bilan klassik ish variantidan butunlay voz kechish ehtimoli tobora ortib bormoqda.
Gig iqtisodiyotining afzalliklari
Gig economyning afzalligi shundaki, u an’anaviy ish modelini almashtirmaydi, balki uni to’ldiradi. Millionlab odamlar daromadlarini oshirish uchun internetda yarim kunlik ish topadilar hamda farovonlikning o’sishi mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini rag’batlantiradi. Bundan tashqari, frilansingda siz ish soatlari sonini mustaqil ravishda tartibga solishingiz, eng qiziqarli loyihalarni tanlashingiz va daromadni oshirishingiz, xizmatlarning malakasi va narxini oshirishingiz mumkin.
Biznes uchun gig iqtisodiyoti, birinchi navbatda, muammolarni tezda hal qilishdir. Yaxshi mutaxassisni shtatga topish oson emas, uning uchun rezyumeni ko’rib chiqish, nomzodlar bilan suhbatlar o’tkazish, ba’zida odam ishga kirishi uchun bir necha hafta kutish uchun vaqt ajratish kabi omillar mavjud. Frilanserlar foydasiga tanlov qilib, ish beruvchi muammoni hal qilish jarayonini bir necha kunga qisqartiradi. Agar mutaxassis buni uddalay olmasa, unga pul to’lamaslik mumkin.
O’z — o’zini ish bilan band qilganlar foydasiga yana bir dalil – bu tashqi tomondan yangi qarash. Uzoq muddatli jamoaga ega bo’lgan kompaniyalarda yangi g’oyalar va yondashuvlar yetishmasligi mumkin. Buni tuzatish uchun barcha tendentsiyalardan xabardor bo’lgan va eng kerakli qarorlarni amalga oshirishga tayyor bo’lgan yangi xodimni jalb qilish kifoya.
Tanganing teskari tomoni
Hukumat o’z-o’zini ish bilan ta’minlash rejimini joriy qildi, ammo mustaqil ijrochilar bilan mehnat munosabatlarini o’rnatish uchun aniq Qonunchilik normalari mavjud emas, bu biznes uchun katta xavf tug’diradi. Kompaniyalar xatolaridan saboq olishadi. Bunga 2019-yilda «Яндекс.Еды» kuryerining yurak xuruji tufayli o’lim holati yuzaga kelgan janjal misol bo’la oladi. Kafolatlangan daromad yo’qligi, buyurtmalarni yetkazib berishning qisqa muddatlari, ularni yugurishga majbur qilish va boshqa sabablar tufayli kompaniya xodimlarni ekspluatatsiya qilishda ayblangan. Shundan so’ng «Яндекс.Еды» kuryerlar uchun dasturga supervayzerning ruxsatisiz tanaffus qilish imkoniyatini qo’shdi, minimal ish haqi, jismoniy ko’riklar va qayta ishlashni nazorat qilish kabilarni joriy etib kuryerlarning ish sharoitlarini o’zgartirdi.
Kuryer emas, balki bayramlar oldidan ko’proq smenalarni olishga qaror qilgan taksi haydovchisi yurak xurujidan vafot etsa nima bo’ladi? Baxtsiz hodisa yuz bergan taqdirda, mijoz albatta agregatorga da’vo yuboradi yoki hatto uni sudga beradi. Ammo qonunga ko’ra, haydovchi yoki platformaga ulangan taksopark jismoniy va ma’naviy zararni qoplashi kerak va agregatorning o’zi faqat o’z obro’sini xavf ostiga qo’yadi.
Frilanserlar uchun gig iqtisodiyoti qoidalari bo’yicha ishlash «mehnatga layoqatsizlik va mehnat ta’tillari», «kafolatlangan ish bilan ta’minlash», «barqaror daromad» kabi tushunchalarning yo’qligini anglatadi. Loyiha qachon tugashini oldindan aytish qiyin va yangi ish beruvchini tezda topish yuqori raqobatni qiyinlashtirishi mumkin.
Bepul ish
Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ko’pincha frilanserlar va o’z-o’zini ish bilan band qilganlar «ishlash uchun pul to’lashga» ya’ni noutbuk, dasturiy ta’minot, velosiped, smartfon va boshqalarni sotib olishga majbur bo’lishadi. Malaka oshirish va ishga joylashish uchun zarur bo’lgan qo’shimcha ko’nikmalarni olish gig xodimlarining o’zlari tomonidan ham to’lanadi. Hatto muvaffaqiyatli ishchilar uchun ham barqaror ish bilan ta’minlash kafolatlanmaganligini hisobga olsak, xarajatlar o’z samarasini bermasligi mumkin.
Gig economyda, agar xodim o’z aybi bilan vaqtni yo’qotsa ham, mijozning bo’shashini va eshikni ochishini kutsa ham faqat natija uchun to’lash odatiy holdir. Shu sababli, u 19-asrda Nyu-York tikuvchilari 12-14 soat davomida ish haqi bo’yicha uyda ishlaganlarida va ish beruvchi ularga hech qanday ijtimoiy kafolatlar bermagan paytda pulni aylantirish deb nomlangan.
Boshqa tomondan, gig iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlaridan qo’rqmaydigan odamlar tobora ko’payib bormoqda. HR-ekspert, Rossiya ish beruvchilar reytingi bo’yicha maslahatchi hh.ru Elena Londarning ta’kidlashicha, zamonaviy yoshlarning ustuvor yo’nalishi barqaror ish haqi, ijtimoiy kafolatlar va bashorat qilinadigan kelajak emas, balki o’zlarini izlashdir.
